Naar een pedagogische missie van vrijheid en verantwoordelijkheid

Omschrijving

We leven in een neoliberale keuzemaatschappij . Vandaag worden jong en oud geacht om eigen keuzes te maken. Je leven hangt af van wat je wilt en wie je wilt zijn. Intussen zij n er talloze omstandigheden die onze keuzebiografie beïnvloeden. Hoe kunnen jongeren in deze omstandigheden goede keuzes maken en eigenaar worden van hun leerproces en hoe kunnen we hen daarbij helpen? Deze bijdrage schetst een nieuwe pedagogische missie.

Onze levensloop wordt momenteel standaard opgevat als een keuzebiografie. Deze opvatting vindt zijn oorsprong in de achttiende eeuw, de periode van de Verlichting. Rond 1780 proclameerde de grootste westerse denker, Immanuel Kant, de principiële mondigheid van de mens. Hij pleitte voor autonomie: ‘Heb de moed om je van je eigen verstand te bedienen!’ Tot aan zijn tijd leefde de mensheid grotendeels een heteronoom bestaan onder de moraal en wetten van kerk en staat. De westerse mensheid bestond uit groepen mannen, vrouwen en kinderen die de regels van een autoritaire gemeenschap moesten volgen. De westerse Verlichting was de eerste emancipatiebeweging die de mensheid uit haar volgzaamheid probeerde te bevrijden. Het heeft nog ruim twee eeuwen geduurd voordat, in de jaren zestig van de vorige eeuw, de emancipatie van het westerse individu zich daadwerkelijk heeft voltrokken. Arbeiders, vrouwen, studenten, homoseksuelen, migranten en andere burgers hebben het autoritaire juk afgeworpen. We leven als ‘vrije’ burgers in het ‘vrije’ westen.

De posttraditionele samenleving
Tot ongeveer halverwege de vorige eeuw leefde men nog in een traditionele, overwegend christelijke samenleving. Dit oude gemeenschapsmodel is ten einde. Intussen hebben de westerse samenleving en cultuur enorme ontwikkelingen doorgemaakt. Sinds enkele decennia spreken sociologen en filosofen als Ulrich Beck, Zygmunt Bauman en Anthony Giddens, en filosofen als Jürgen Habermas en Charles Taylor over de ‘posttraditionele’ en ‘postseculiere’ samenleving.
De afgelopen vijftig jaar is het aanzien van de wereld diepgaand veranderd: platteland en stad, architectuur, vervoer, communicatie en consumptiepatronen zijn radicaal veranderd. Niet alleen de materiële werkelijkheid maar ook het geestelijk leven, onze leefgewoonten, sociale verhoudingen en persoonlijke identiteit zijn drastisch gewijzigd. De dramatische versnelling van de modernisering heeft ons veranderd van volgers in kiezers.

Fundamentele wijzigingen in de laatmoderne samenleving
Wat heeft tot onze keuzemaatschappij  geleid? De meest ingrij pende wijzigingen vormen de opkomst van de markt, van wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen en van sociale media.
Op de eerste plaats domineert de markt ons maatschappelijke en culturele leven, in verwevenheid met wetenschap, technologie en media. Een groot deel van ons leven draait om geld, goederen en dienstverlening. De kapitalistische markteconomie laat ons kiezen uit 1001 producten op gebieden van wo-nen, vervoer, reizen, voeding, kleding en amusement. Dit dwingt ons zowel tot alledaagse als radicale keuzes: luxe of eenvoudig leven; zelfgericht of met anderen, verantwoord of onverantwoord leven.
De tweede fundamentele wijziging is de opkomst van wetenschappelijke en technologische expertsystemen. Die systemen betreffen ons voedsel, ons drinkwater, onze medicijnen, onze steden, onze vervoersmiddelen en de lucht die wij  inademen. Maar ook de stress en depressies waaraan wij  lijden en onze manieren van omgang met onszelf en elkaar. Het morele gezag heeft plaatsgemaakt voor het gezag van experts en technocraten. Daarmee missen we het gezag over hoe we samen willen leven.
Ten derde worden alle informatiestromen uit markt en wetenschap onmiddellijk elektronisch verspreid en becommentarieerd. Onze media produceren voortdurend nieuwe informatie die selectief, gefilterd en sterk normatief van aard is. Met name internet biedt vele opties en nieuwe verbindingen. De onderliggende vraag is echter of onze ‘high tech’ het menselijk leven op aarde verbetert. Het antwoord op de vraag naar het goede leven luidt: kies zelf!