Een ethische handreiking voor sociaal professionals - (niet alleen) in crisissituaties

Omschrijving

Internationaal onderzoek heeft inzicht opgeleverd in de belangrijkste ethische uitdagingen waarmee sociale 
professionals geconfronteerd werden bij aanvang van de covid-19-pandemie:
• Dienen professionals de richtlijnen van overheden en instellingen op te volgen of is het beter om te 
vertrouwen op het eigen professionele oordeelsvermogen?
• Hoe kunnen professionals een verantwoorde afweging maken tussen direct contact en digitaal contact 
met dienstengebruikers?
• Hoe kunnen in geval van schaarste op verantwoorde wijze prioriteiten worden gesteld in de 
dienstverlening?
• Hoe kunnen conflicterende belangen van dienstengebruikers en van professionals en anderen op een 
goede manier tegen elkaar worden afgewogen?
• Hoe kan goede zelfzorg voor professionals worden gehandhaafd tijdens de emotionele belasting door 
stress en onveiligheid vanwege een crisissituatie?

Aanvullend onderzoek door middel van een enquête onder Nederlandse sociale professionals laat zien dat deze 
uitdagingen in verschillende mate vóórkomen. Terwijl meer dan 70% van de respondenten de beperkingen in 
direct contact met dienstengebruikers als belastend heeft ervaren, heeft minder dan 30% het moeten stellen 
van prioriteiten als belastend ervaren. De belasting door tekortschietende mogelijkheden voor goede zelfzorg 
varieert tussen 30 en 70%, afhankelijk van het aspect dat aan de orde wordt gesteld. In grote lijnen blijken de 
professionals met name behoefte te hebben aan direct contact - vooral met dienstengebruikers, maar ook met 
collega’s – en verder aan goede richtlijnen en randvoorwaarden voor hun werkzaamheden.

Uit nader onderzoek door middel van focusgroepen rijst het beeld op van een ethische infrastructuur die 
professionals houvast kan bieden, met name maar niet uitsluitend in crisissituaties. De basis voor dat houvast 
wordt idealiter gevormd door een solide lokale praktijk van communicatie en reflectie, vooral in teamverband,
maar ook in de contacten met leidinggevenden en samenwerkingspartners. Boven op deze horizontale basis zijn 
meer verticaal tot stand gekomen procedurele en procesmatige beleidskaders aanwezig. Deze beleidskaders 
worden op hun beurt bij voorkeur echter ook aan de lokale praktijk van communicatie en reflectie 
onderworpen in een verticale dialogische wisselwerking tussen uitvoering en beleid. Inhoudelijke ethische 
richtlijnen zijn voedend voor deze gehele structuur.

Op basis van deze inzichten is een beknopte en toegankelijke ethische handreiking voor sociale professionals 
opgesteld. Deze handreiking is gebaseerd op inzicht in de belangrijkste gebieden waarop ethische uitdagingen 
kunnen ontstaan: het welzijn en het zelfbeeld van de professional, de kwaliteit van de werkzaamheden en de 
randvoorwaarden, en de beroepsethiek en de ethiekondersteuning. De handreiking is erop gericht de 
belangrijkste ethische knelpunten te signaleren en zodanig op te pakken dat ook in tijden van crisis op een 
meer structurele wijze wordt gewerkt aan het versterken van de ethische basis voor het functioneren van 
professionals en organisaties. Bijlage 3 van dit onderzoeksrapport bevat de definitieve versie van de ethische 
handreiking.

Een verrassende bijvangst van dit onderzoek was overigens dat de ontwikkelde handreiking niet alleen voor 
crisissituaties geschikt bleek te zijn, maar ook voor meer alledaags gebruik. Bovendien zagen deelnemers aan 
de focusgroep-bijeenkomsten ook andere toepassingsmogelijkheden voor de handreiking, zoals als onderlegger 
voor gesprekken in de lijn van de organisatie, met andere organisaties en met opdrachtgevers en financiers. 
Deze aspecten betreffende de functionele flexibiliteit van de handreiking vragen om vervolgonderzoek, evenals 
een toegankelijke digitalisering ervan.