Boos!

Dit boek gaat over boze kinderen, kinderen die zich agressief gedragen (Koops), korte lontjes hebben (Levering), naar de kinderpsychiater moeten (Matthys), en ook groepsgewijs interventies nodig hebben (Orobio de Castro). Er zijn extremistische jongeren, die boos zijn op de hele wereld (Van San en Sieckelinck), er is een straatjongerenprobleem (De Jong), er wordt boosaardig cyber gepest (Spiel et al.), en er is boosmakende handel in meisjes (Siegel). Men zou er treurig van worden, ware het niet dat er ook positief pedagogisch gebruik van boosheid kan worden gemaakt (De Winter).
 

Recensies

"BOOS! is voor een breed publiek dat zich interesseert in agressie en boosheid als belangrijke fenomeen in de opvoeding en ontwikkeling van kinderen."
- Uit TIB (Tijdschrift Intern Begeleiders), 2012: BOOS!

"Is boosheid niet een normale emotie? Wat is agressie en wat voor onderzoeksresultaten zijn er om de verschillende ideeën en theorieën hierover te staven? Moet boosheid geuit worden, omdat er anders een ontploffing komt of is het niet tonen van emoties juist een vorm van civilisatie? Ook aan agressie verwante thema's worden besproken, zoals radicalisering die voorkomt bij dierenactivisten en neonazi's, cyberpesten en de vraag of crimineel groepsgedrag 'typisch Marokkaans' zou zijn. Een bonte verzameling van voordrachten die alleen al vanwege de relevante voorbeelden de moeite waard is."
- Uit Mobiel 1 (2012): Boos!

Veel mensen denken dat het bergafwaarts gaat met de jeugd: slecht opgevoed, geen normen en waarden en op de achterste benen bij de eerste de beste frustratie. Nog erger is dat velen ook menen dat er zelfs meer criminele en pathologische agres- sie te zien is bij de hedendaagse jeugd dan ooit daarvoor. De media berichten er dagelijks over.

Opvoeding maakt kinderen soms boos, net als het leven zélf dat kan doen met kinderen én volwassenen. Boosheid is een van de belangrijkste menselijke drijfveren, naast bijvoorbeeld honger en seks. Het bijzondere van boosheid is echter dat zij zowel pro- als antisociale vormen kan aannemen (zie ook het hoofdstuk van Koops in dit boek). Een kind dat woedend is omdat hij continu gepest wordt op school, kan – zoals tegenwoordig vaak aanbevolen wordt – naar het politiebureau gaan en aangifte doen tegen daders. Maar hij kan ook een automatisch wapen onder zijn vaders bed vandaan halen en daarmee in het wilde weg op school of in het winkelcentrum gaan schieten.

Met behulp van het klassieke boek van Jack Wohlwill (1973) over The Study of Behavioral Development wordt duidelijk dat er in de psychologie drie funderende benaderingen zijn: de experimentele, de differentiële en de ontwikkelingsbenadering. De eerste benadering zoekt met behulp van experimentele manipulaties naar oorzaken van momentaan gedrag. De tweede brengt systematisch natuurlijke verschillen in kaart tussen individuen en probeert die te verklaren. En de derde benadering houdt zich bezig met de ontwikkeling van gedrag, met de systematiek van psychologische veranderingen in de kinder- en jeugdjaren. De geschiedenis van de psychologie en de aard van het hedendaagse onderzoek maken duidelijk dat deze drie benaderingen niet tot elkaar gereduceerd kunnen worden, maar elkaar op essentiële wijze aanvullen en gezamenlijk aldus de drie-eenheid van de humane gedragswetenschap vormen. In dit hoofdstuk concentreer ik mij op de ontwikke- lingsbenadering van agressie.

‘Ik heb nu eenmaal een kort lontje’, zegt de jongeman die voor de rechter zijn doodschop moet verantwoorden. Het gemak waarmee hij een rechtvaardiging voor zijn gedrag denkt te kunnen vinden, omdat hij geen weerstand kon bieden aan de woede die in hem was ontstoken toen het slachtoffer die verkeerde opmerking had gemaakt, lijkt betrekkelijk nieuw. Natuurlijk was er ook drank in het spel geweest en misschien zelfs een pilletje, maar er klonk een zekere trots door in de manier waarop hij lucht gegeven had aan zijn emoties. We zijn het zinloos geweld gaan noemen, ‘zinloos’ omdat wij het als buitenstaanders niet kunnen volgen.

De meeste kinderen geven wel eens een grote mond als ze hun zin niet krijgen. En als iets niet lukt, worden kinderen prikkelbaar of krijgen een driftbui. Jonge kinderen slaan wel eens een ander kind en te laat thuis komen is zeker niet onge- woon bij oudere kinderen. Maar van een psychiatrische stoornis is pas sprake als meerdere van deze gedragsproblemen gedurende langere tijd tegelijk voorkomen en bovendien leiden tot negatieve gevolgen voor het kind. De twee meest relevante stoornissen zijn de oppositioneel-opstandige gedragsstoornis (oppositional defiant disorder) en de gedragsstoornis (conduct disorder) (APA, 2000).

Agressief, regelovertredend en delinquent gedrag zijn de voornaamste redenen voor aanmelding van kinderen en jongeren bij de geestelijke gezondheidszorg en een van de grootste zorgen van de Nederlandse bevolking (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2006). Zij vormen een ernstig probleem voor zowel de omgeving die er slachtoffer van is, als voor de kinderen en jongeren die ze vertonen. Gedrags- problemen zijn opmerkelijk stabiel en gaan gepaard met onder andere emotionele en sociale problemen en latere agressiviteit, delinquentie, voortijdige schooluitval, werkloosheid, drugs- en alcoholverslaving, gezins- en relatieproblemen (Coie & Dodge, 1998).

Om effectief gedragsproblemen te kunnen voorkomen en behandelen is het belangrijk om te weten hoe ze ontstaan. De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van probleemgedrag. Inmiddels is duidelijk dat niet één op zichzelf staande oorzaak tot gedragsproblemen leidt. Complexe wisselwerkingen tussen omgevingsinvloeden en kindfactoren voorspellen gedragsproblemen (Rutter, 2006). Beïnvloeding van deze mechanismen om gedragsproblemen te voorkomen of verminderen blijkt redelijk mogelijk (Kazdin, 2003).

Woedend is hij, op mensen die een bontjas dragen. Als hij zo iemand ziet op straat, loopt hij erop af en wijst hij hen op de verwerpelijkheid van hun gedrag. Aan het woord is Maarten, 24 jaar, een fervent dierenbevrijdingsactivist en veganist. We spreken hem op een terras van een van de weinige cafés in een klein dorpje in het zuiden van het land. Maarten woont om de hoek, maar hij wil ons liever niet bij hem thuis ontvangen, omdat hij niemand zegt te vertrouwen. Hij vertelt dat hij eigenlijk nooit een uitgaanstype is geweest. Zo is hij bijvoorbeeld nog nooit naar een discotheek geweest. Hij rookt niet, heeft nooit drugs gebruikt, en drinkt geen alcohol. Ook drinkt hij geen drankjes met prik. Een van de mensen voor wie hij bewondering zegt te hebben is Volkert van der G., de moordenaar van Pim Fortuyn, die hij tijdens het interview steevast Volkert noemt, alsof het een bekende van hem is. Het gezin waarin Maarten opgegroeid is, bestaat uit vader, moeder en twee zonen. Zijn ouders zijn een aantal jaren geleden gescheiden. Maarten vertelt dat zijn moeder hem van jongs af aan zijn liefde voor de natuur heeft bijgebracht. Maar tegelijkertijd werd hij als kind al geconfronteerd met dierenleed.

In Nederland zijn ‘Marokkaanse’ jongens6 het symbool geworden voor opvallend overlastgevend en crimineel groepsgedrag. De media spreken van een ‘Marok­ kanenprobleem’ (ook wel aangeduid als het ‘Marokkanendrama’) en in de politiek wordt een ‘Marokkanendebat’7 gevoerd. In dat debat wordt gesteld dat jongens van Marokkaanse afkomst niet alleen opvallend vaak overlast veroorzaken en (ernstig) crimineel gedrag vertonen, maar zich bovendien in groepsverband schuldig maken aan ‘straatterreur’.

Cyberpesten wordt omschreven als een agressieve, doelbewuste gedraging door een of meer personen die gedurende een langere periode herhaald wordt en waartegen het slachtoffer zich niet goed kan verdedigen, en waarbij gebruik wordt gemaakt van digitale contactvormen (Smith et al., 2008; zie ook Menesini & Nocentini, 2009).

In januari 2010 toonde de Belgische televisie een programma gemaakt door journalisten over de vrouwenhandel in het Bulgaarse stadje Sliven, waar ze een aantal meisjes vonden die hun verlangen uitten naar West-Europa te willen reizen om in de prostitutie te gaan werken. In mijn eigen gesprekken met drie Roemeense meisjes in de stad Cluj (Roemenië) en met een dertienjarig Roma meisje in Sofia (Bulgarije), blijkt wat zij denken over West-Europa: ‘Je kunt veel geld verdienen als je seks met mannen hebt en je kan een knappe vriend krijgen, die alles voor je koopt: kleren, juwelen, cosmetica, telefoontje. En als je veel mannen hebt, betalen ze jou en geven je nog cadeautjes. En je kunt naar Parijs en Amsterdam en Londen. Dat is zo cool!’